Thảo luận: Vi Diệu Pháp Nhựt Dụng

Hòa thượng Janakabhivamsa
U Ko Lay dịch sang Anh ngữ
Cư sĩ Thiện Nhựt dịch sang Việt ngữ​

001.- Bốn Chơn đế.​

1. THẮNG PHÁP TẬP YẾU LUẬN Tỳ kheo THÍCH MINH CHÂU (dịch và giải) buddhanet.net ​

2. Vi Diệu Pháp Nhựt Dụng
Hòa thượng Janakabhivamsa U Ko Lay dịch sang Anh ngữ Cư sĩ Thiện Nhựt dịch sang Việt ngữ buddhanet.net​

Hòa thượng Janakabhivamsa
U Ko Lay dịch sang Anh ngữ
Cư sĩ Thiện Nhựt dịch sang Việt ngữ​

Về Tâm sở (Cetasikas) và Tâm sở bất thiện (Akusala Cetasikas)​

​

1.- Moha = Vô minh;2.- Ahirika = Vô tàm;3.- Anottappa = Vô quí;4.- Uddhacca = Tán loạn;5.- Lobha = Tham;6.- Ditthi = Tà kiến;7.- Mana = Kiêu mạn;8.- Dosa = Sân hận;9.- Issa = Ganh tị;10.- Macchariya = Tật đố;11.- Kukkucca = Hối tiếc;12.- Thina = Giải đãi;13.- Middha = Hôn trầm;14.- Vicikiccha = Nghi ngờ.

<!--<vte:include file="templates/xhtml/box/font_size.tpl" />--><!-- style="width:360px;" -->
​

- anusaya moha = căn bản vô minh
- pariyutthana moha = chi mạt vô minh
​

Hòa thượng Janakabhivamsa
U Ko Lay dịch sang Anh ngữ
Cư sĩ Thiện Nhựt dịch sang Việt ngữ​

Về Tâm sở (Cetasikas) và Tâm sở bất thiện (Akusala Cetasikas)​

Hòa thượng Janakabhivamsa
U Ko Lay dịch sang Anh ngữ
Cư sĩ Thiện Nhựt dịch sang Việt ngữ​

016 - Các Tâm sở xác định Tâm thức.
017 - Mười bốn tâm sở bất thiện.

1.- Vô minh (Moha)
018 - Hai loại Vô minh
019 - Loại vô minh thứ nhứt: Căn bản Vô minh.
020 - Loại vô minh thứ hai: Chi mạt Vô minh.
021 - Một vị hiền giả bị Vô minh áp đảo.
022 - ‘‘Chẳng biết’’ đâu phải luôn luôn là Vô minh.
023 - Vô minh thô và tế.

2.- Vô tàm (Ahirika)
024 - Thế nào là Vô tàm?
025 - Ghi chú thêm về câu chuyện của ẩn sĩ Haritaca.

3.- Vô quí (Anottappa).
026 - Thế nào là Vô quí?
027 - Lại ghi chú thêm về câu chuyện ẩn sĩ Haritaca.

4.- Tán loạn (Uddhacca).
028 - Thế nào là Tán loạn?
029 - Khi Tôn giả Nan đà chẳng định tâm được.
030 - Năng lực yếu ớt của sự tán loạn.

5.- Tham (Lobha)
031 - Tham lam khác với Ham muốn.
032 - Các tên khác của sự tham lam.
033 - Sự tham lam chỉ có tăng mà chẳng có giảm.
034 - Uống nước mặn.
035 - Tham dẫn ta đến bốn nẻo ác bằng cách nào?
036 - Tham chẳng đưa ta đến bốn nẻo ác, nếu đã có sẵn thiện pháp.
037 - Điểm cần suy gẫm
038 - Giải quyết sự phân vân.
039 - Nakulapita và Nakulamata.
040 - Ghi chú về câu chuyện Nakulapita và vợ.
041 - Sự phú tàng (Maya).
042 - Sự che dấu của một người đàn bà.
043 - Một người vợ điêu ngoa.
044 - Sự phú tàng của một kẻ ẩn tu.
045 - Các hình thức phú tàng nhiều đến vô số.
046 - Sự khoa trương (Satheyya).
047 - Sự khoa trương nơi tu sĩ là sự tăng thượng mạn.
048 - Sự khoa trương nơi người thế tục là sự tự tôn.
049 - Các tai hại của sự khoa trương giả dối.

6.- Tà kiến (Ditthi).
050 - Tà kiến là gì?

7.- Kiêu mạn (Mana)
051 - Kiêu mạn là gì?
052 - Các hình thức kiêu mạn và cách dẹp bỏ.
053 - Hai cách tu học.
054 - Kiêu mạn về sắc đẹp.

8.- Sân hận (Dosa)
055 - Thế nào là sân hận?
056 - Câu chuyện một người thiếu nữ.
057 - Sự vô ơn (Makkha)
058 - Chuyện người con có hiếu với mẹ.
059 - Ác ý (Palasa)
060 - Sự ưu sầu (Soka)
061 - Ưu sầu và lo âu có đem lợi ích gì chăng?
062 - Sự than khóc (Parideva)
063 - Khóc than có ích lợi gì chăng?
064 - Sự điềm nhiên của Bồ-tát, tiền thân Đức Phật.
065 - Bà Mallika, phu nhơn vị tướng lãnh Bandhula.
066 - Đau khổ vật chất (Dukkha) và thống khổ tinh thần (Domanassa)
067 - Lợi (Labha) và Suy (Alabha)
068 - Có đông quyến thuộc (Yasa) và cô độc (Ayasa).
069 - Tán tụng (Ninda) và chê trách (Pasamsa)
070 - Sự uất hận (Upayasa)

9.- Sự Ganh tị (Issa)
071 - Thế nào là sự ganh tị?
072 - Bầy heo rừng và động ngọc bích.
073 - Đề cao (Attukkamsana) và vu báng (Paravambhana).
074 - Phô trương khoác lác.
075 - Tuyên bố đúng thời.
076 - Chê trách.

10.- Sự Tật đố (Macchariya).
077 - Các hình thức của tâm sở tật đố.
078 - Các điểm cần cứu xét về tâm sở tật đố.

11.- Hối tiếc (Kukkucca)
079 - Thế nào là Hối tiếc?
080 - Sự hối tiếc của bốn chàng thanh niên giàu có.
081 - Đừng để phải hối tiếc về sau.
082 - Hãy nỗ lực tinh tấn hành thiện khi còn đủ thời giờ.
083 - Câu chuyện người đao phủ thủ.

12 và 13.- Giải đãi (Thina) và Hôn trầm (Middha).
084 - Thế nào là giải đãi và hôn trầm?

14.- Nghi ngờ (Vicikiccha)
085 - Nghi ngờ, chẳng tin vào Tam Bảo.
086 - Các sự phân vân chẳng thuộc về tâm sở nghi ngờ.
​

Hòa thượng Janakabhivamsa
U Ko Lay dịch sang Anh ngữ
Cư sĩ Thiện Nhựt dịch sang Việt ngữ​

Hòa thượng Janakabhivamsa
U Ko Lay dịch sang Anh ngữ
Cư sĩ Thiện Nhựt dịch sang Việt ngữ​

087 - Các tâm sở thiện (Kusala Cetasikas).

1.- Tâm sở Tín (Saddha)
088 - Tâm sở tín, hay tín tâm, hoặc lòng tin tưởng.

...sự thật về Nhứt thiết chủng trí (= chánh biến tri = trí huệ hiểu biết sự sự, vật vật cùng khắp) của Đức Phật, một bực trong cõi người đã biết tất cả mọi sự thật; về giáo lý của Phật, tức là Chánh pháp (Dhamma); và về các đệ tử của Ngài, tức là giáo hội Tăng-già (Sangha).


Sự trong sáng của tâm thức.- Đặc tánh thứ hai của tín tâm (saddha) là sự trong sáng của tâm thức. Trong khi bố thí cúng dường, hay giữ gìn giới luật, hoặc đang tu tập quán tưởng, tâm thức ta tràn đầy niềm tin và trở nên trong sáng.
Cũng tựa như viên minh châu của vua Chuyển Luân Thánh Vương, khi được ngâm trong nước bùn cặn cáu, khiến cho các cặn bã, các chất ô uế từ từ lắng chìm xuống đáy và nước trở nên trong veo, cùng thế ấy, tín tâm (saddha) sẽ vẹt sạch mọi sự nghi ngờ, mọi phân vân, cùng các lậu hoặc khác (= các sự nhiễm ô về tâm linh), và thanh lọc tâm thức cho trở nên trong sáng. Đó là đặc tánh trong sáng của tín tâm.

089 - Các sự tin tưởng sai lầm

Ví dụ như: Những người tin tưởng vào các tu sĩ diện mạo thanh tú, khả ái, giọng trong trẻo, hùng hồn, nói năng lưu loát, lại có thể làm các phép lạ mê hoặc lòng người, cho thuốc, trị bịnh v.v. cũng đều chẳng phải là những người có tín tâm chơn thật. Các sự tin tưởng sai lầm vừa kể được các sách luận sắp xếp vào loại mê tín (muddhappassana), vì si mê mà tin theo.

090 - Cần lưu ý đề phòng.

091 - Cần phân biết: lòng tin khác với tình yêu.

Ngày nay vẫn còn nhiều người đức hạnh lầm lẫn giữa sự tín phục và tình thương quyến luyến. Nhiều người mộ đạo rất nễ trọng các vị pháp sư có giọng nói khả ái, đạo đức cao sâu, đã giảng dạy rất thấu đáo về Chánh pháp. Khi người tu học quí mến và kính nễ thầy dạy pháp cho mình, chỉ về phương diện đạo đức, đó là sự tín phục (saddha).

Nhưng nếu họ trở nên quá quyến luyến vị giảng sư cũng như họ đang trìu mến người thân của họ, thì có sự pha trộn giưã lòng tin tưởng và tình thương yêu.

2.- Sự tỉnh giác (Sati)

092 - Thế nào là tâm sở tỉnh giác?

093 - ‘‘Nhớ lại’’, ‘‘nghĩ đến’’ chưa đủ để được gọi đó là tỉnh giác.

Khi một người nhớ đến người thân, khi một kẻ khát khao trông đợi người yêu, khi bạn bè nhớ đến các buổi hẹn, khi một người nhớ lại các giây phút ngất ngây quí báu, v.v., tất cả các sự hồi tưởng nầy đều có tính cách luyến ái (tanha), với sự ràng buộc trìu mến.

Khi một người nhớ đến sự báo thù vì mình bị tổn thương; khi một người ghi nhớ mãi trong tâm các kế hoạch bạo ác; khi một người lưu tâm đến các nguy hiểm có thể xảy ra cho mình dọc đường, tất cả các trường hợp nhớ, nghĩ đó đều hàm chứa bên trong sự sân hận (dosa).

Bất cứ hình thức nào của các tâm sở vừa kể, vì có sẵn bên trong, hoặc được kèm theo, sự luyến ái hay sự sân hận, đều chẳng được sắp xếp vào loại tâm sở tỉnh giác (sati).

Các tâm sở nêu trên đều thuộc về ký ức (sanna), sực nhớ lại, hay về tưởng nghĩ (vitakka), cố nghĩ đến việc gì; chẳng nên lẫn lộn chúng với tâm sở tỉnh giác (sati). Bản thể của các tâm sở: sanna (nhớ) và vitakka (tưởng), sẽ được cứu xét trong các Chương sắp đến.

3.- Tàm (Hiri) và 4.- Quí (Ottappa)

094 - Thế nào là Tàm và Quí.
Biết hổ thẹn khi làm điều quấy, đó là có tâm sở tàm (hiri). Biết sợ hãi khi làm việc ác, đó là có tâm sở quí (ottappa). Tâm sở tàm hiện khởi rõ ràng nơi người biết quí trọng danh dự và nhơn cách. Tâm sở quí phát sanh rõ ràng nơi người biết kính trọng cha mẹ, thầy học, bạn bè và người thân.

095 - Tàm và Quí giả hiệu.
Mặc dầu tàm và quí là hai tâm sở thiện (kusala cetasikas) nhưng cũng có những trường hợp giả hiệu của tàm và quí. Sự hổ thẹn, sự sợ hãi các lỗi lầm, sự tránh xa các hành vi bất thiện (duccarita) là những hình thức chơn thật của tàm và quí.

Nhưng nếu có sự hổ thẹn hay sợ hãi khi phải tuân theo các giới luật trong lễ Bố tát (Uposatha) (lễ tụng đọc giới luật vào đầu tháng và giữa tháng);
khi phải đến viếng đền, chùa;
khi phải nghe giảng Chánh pháp (Dhamma);
khi phải nói chuyện trước công chúng;
khi phải làm các việc chơn tay cực nhọc và dơ dáy;
hoặc khi có sự gặp gỡ giữa trai, gái, v.v. các trường hợp nầy là sự hổ thẹn, sợ hãi, giả hiệu, chẳng phải phát sanh từ hai tâm sở tàm và quí, mà chính là sự trá hình của việc tự phụ rởm.
Theo Luận A tỳ đạt ma (Abhidhamma, Luận Tạng), các trường hợp đó được gọi chung lại dưới danh từ tanha làsự ái dục.

096 - Bốn trường hợp cần dẹp bỏ sự hổ thẹn qua một bên.

Trong các sách luận, ta thường thấy nêu lên bốn trường hợp mà ta chẳng cần phải quá hổ thẹn:
(1) trong việc kinh doanh hay thương mãi;
(2) trong khi theo học với một minh sư;
(3) khi lãnh phần lương thực và
(4) trong khi "làm tình"

Bốn trường hợp đó được nêu ra để nói lên đến mức nào, con người phải tỏ ra bạo dạn, khi biết việc mình đang làm một việc chẳng phải là bất thiện, bất lợi.

Lại còn có các trường hợp, như sợ hãi khi ra pháp đình hầu thẩm phán,
như ngại ngùng đi tiểu tiện lúc ngồi xe đi xa,
như sợ chó, sợ ma, sợ các nơi xa lạ, sợ người khác phái, sợ người già cả, sợ hầu chuyện với bực trưởng thượng, đều chẳng phải do tâm sở tàm hay quí khởi lên.

Mà do sự rụt rè, sự thiếu tự tín, nói chung đều do tâm sở bất thiện domanassa (sự khổ sở tâm linh) từ bên trong thúc đẩy.

097 - Con đường ở giữa.

Các trường hợp nêu trong tiểu mục trước đã chứng minh cho sự cần thiết phải đào luyện cho mình có được đầy đủ hai tâm sở chính hiệu tàm và quí. Chẳng hề phải nên sợ hãi hay hổ thẹn khi ta biết ta đang làm một hành vi thiện.

Nhưng nói như thế chẳng hề có nghiã là ta lúc nào cũng phải liều lĩnh, quá bạo dạn trong mọi trường hợp. Sự liều lĩnh thường đưa đến sự thiếu kính trọng đối với các bực trưởng thượng, cùng sự sân hận và sự kiêu mạn.
Nếu sự can đảm tinh thần cùng sự vô uý (vô= chẳng; úy = sợ hãi; vô uý = chẳng lo lắng sợ hãi) đáng được ngợi khen, thì sự liều lĩnh, sự bất kính lại đáng chê trách.

Sự liều lĩnh vô ích, sự can đảm rởm cùng với sự bất kính đều bất hảo cả; con người chỉ nên bạo dạn, cang trường khi đang làm điều phải mà thôi. Hổ thẹn hay sợ hãi quá mức cũng chẳng tốt. Thế cho nên, ta phải biết chọn con đường ở giữa mà theo, chẳng nên quá liều lĩnh trong các trường hợp cần phải sợ hãi, và phải biết sợ hãi trước các điều bất thiện.

Đức Phật dạy: "Abhayitabbe bhayanti, bhayitabbe na bhayare.", nghiã là: "Nhiều người quá sợ hãi những điều chẳng đáng sợ hãi và lại chẳng biết sợ hãi những điều đáng sợ."
****************************
(Còn tiếp...)
****************************
5.- Sự vô tham (Alobha)
098 - Thế nào là Vô tham?
099 - Vị tỳ-kheo tham lam.
100 - Một kẻ tham lam.
101 - Vị tỳ-kheo vô tham.
102 - Một người vô tham.

6.- Vô sân (Adosa)
103 - Thế nào là Vô sân?
104 - Tâm vô tham và vô sân của Bồ-tát.
105 - Nhận định.
106 - Nhơn và quả

7.- Vô si (Amoha) và Trí huệ (Panna)
107 - Thế nào là Vô si và Trí huệ.
108 - Trí huệ hay Bát nhã (Panna)
109 - Sự thông minh giả hiệu.
110 - Căn bản trí và Hậu đắc trí.
111 - Làm thế nào để đào luyện căn bản trí?
112 - Sự khác biệt giữa niềm tin (Saddha) và trí huệ (Panna).
113 - Lời kêu gọi.

8.- Tâm từ (Metta)
114 - Tâm từ chẳng phải là một tâm sở riêng biệt.
115 - Tình yêu chưa hẳn là tâm từ.
116 - Tình yêu giữa bò mẹ và bò con.
117 - Tâm từ của Hoàng hậu Samavati.
118 - Bài học đạo đức của mẩu chuyện.

9.- Tâm bi (Karuna)
119 - Sự thương hại chưa hẳn là tâm bi.
120 - Tâm thức của người đức hạnh.

10.- Tâm hỉ (Mudita)
121 - Thế nào là Tâm hỉ (Mudita)
122 - Hoan hỉ quá mức.

11.- Tâm xả (Upekkha)
123 - Thế nào là Tâm xả?
124 - Bốn Tâm vô lượng (Brahmaviharas).
125 - Phát triển và trao chuyển Tâm từ.
126 - Làm cách nào trao chuyển Tâm bi?
127 - Làm cách nào trao chuyển Tâm hỉ?
128 - Làm cách nào trao chuyển Tâm xả?
129 - Ghi chú thêm về bốn tâm trạng thánh thiện.

12., 13., 14.- Ba Tâm sở tiết chế (Virati cetasika): Chánh ngữ (Sammamavaca); Chánh nghiệp (Sammakammanta); Chánh mạng (Samma avija)
130 - Mười điều tệ hại được chia ra làm hai loại.
131 - Các tâm sở tiết chế (Viratis)
132 - Các hành động lành khác chẳng thuộc về nhóm tiết chế.
133 - Ba hình thức của các tâm sở tiết chế.
​

Hòa thượng Janakabhivamsa
U Ko Lay dịch sang Anh ngữ
Cư sĩ Thiện Nhựt dịch sang Việt ngữ​

5.- Sự vô tham (Alobha)
098 - Thế nào là Vô tham?
099 - Vị tỳ-kheo tham lam.
100 - Một kẻ tham lam.
101 - Vị tỳ-kheo vô tham.
102 - Một người vô tham.

6.- Vô sân (Adosa)
103 - Thế nào là Vô sân?
104 - Tâm vô tham và vô sân của Bồ-tát.
105 - Nhận định.
106 - Nhơn và quả

7.- Vô si (Amoha) và Trí huệ (Panna)
107 - Thế nào là Vô si và Trí huệ.

108.- Trí huệ hay Bát nhã (Panna).

Sự thông minh có hai loại: trí huệ chơn chánh và sự thông minh giả hiệu, chẳng chơn chánh.
Trí huệ Bát nhã (Panna), thuộc về loại thứ nhứ nhứt, là sự hiểu biết rõ ràng về hành động gây ra nghiệp (kamma) và các hậu quả (vipaka) tiếp theo. Trí huệ Bát nhã là sự thông suốt kinh luận trong Chánh pháp (Dhamma), sự thuần thục về tỉnh giác minh sát (*** nana), sự thấu triệt cả về đạo (magga nana), quả (phala nana), cùng Nhứt thiết chủng trí của Phật.
Tất cả những hình thức hiểu biết chẳng nhiễm ô, chẳng hề lầm lẫn đó được gọi là Trí huệ Bát nhã.

(Danh từ Trí huệ Bát nhã vốn được Bắc tông dùng để chỉ vào chữ Panna trong tiếng Ba-li; sở dĩ dùng cả tiếng Phạn Prajna = Panna [phiên âm là Bát nhã] và tiếng Hán Trí huệ, là vì ngại có sự lẫn lộn giữa trí thông minh thông thường của người đời với trí huệ của người tu hành).

109.- Sự thông minh giả hiệu.
Thường có kẻ được người đời khen là khôn lanh, bặt thiệp, khéo nói ..., rất thiện xảo trong việc thuyết phục người khác, nói đã hay mà dối gạt cũng giỏi, lừa đảo đã tài tình mà giả nhơn giả nghiã cũng tột bực.

Hạng người ấy có trí thông minh giả hiệu, vancana panna, có nghiã là cái trí khôn giảo hoạt gạt gẫm người. Tâm thức họ bị tâm sở ái dục (tanha) bất thiện làm tràn ngập.
Cũng có một số người rất giỏi về tranh chiến, thạo nghề sử dụng võ khí tối tân. Nhưng đấy là do sự thúc đẩy của vitakka, tâm sở tầm, xét cho kỹ cũng chẳng qua là một tâm sở bất thiện của trí năng.
(Xin đừng lầm tâm sở tầm với tâm sở tàm; tâm sở tầm là tiến trình suy tư nhằm đưa tâm thức tiếp xúc riêng với đề mục đang quán chiếu và gạt bỏ các việc khác qua một bên).

Tuy nhiên, tưởng cũng nên lưu ý là trí khôn giả hiệu chẳng thể có ở nơi người ngu ngơ, ngốc ngác, với hệ số thông minh thấp (hệ số thông minh được dùng để tạm dịch một tiếng chuyên môn trong Tâm lý học hiện đại là IQ, intelligence quotient).
Trí khôn ấy chỉ thường thấy ở những người thông minh có học thức cao. Nói cách khác, có sự tương quan hỗ thuộc giữa hai loại trí, trí thông minh chính hiệu có sẵn, làm căn bản, giúp điều kiện cho trí thông minh giảo hoạt nầy nở, chiếu theo định luật về tương quan giữa các pháp(Pakatupanissaya Paccaya) được dạy trong Quyển Khảo luận Patthana, là quyển chót của Luận tạng A tỳ đạt ma (Abhidhamma).

Vì lẽ đó, các người được phú sẵn trí thông minh, nếu theo con đường chánh đạo để làm việc thiện (kusala) thì tạo được nhiều công đức; còn nếu họ theo tà đạo, làm việc bất thiện thì các tội ác của họ sẽ gây tai hại chẳng ít vậy.

110.- Căn bản trí và hậu đắc trí.
Trí huệ chơn chánh được phân biệt ra hai thứ: (1) căn bản trí, Jati panna và (2) hậu đắc trí, Pavatti panna. Những người khi sanh ra được phú sẵn đầy đủ các tâm sở vô tham (alobha), vô sân (adosa) và vô si (amoha) được gọi là Tihetuka puggulas, nghiã là những chúng sanh sẵn đầy đủ ba thiện căn. (Tihetuka = ba căn lành [căn = gốc rễ]; puggala = chúng sanh, sanh linh). Do đó, tâm sở vô si (amoha) bắt đầu phát triển kể từ lúc mới sanh, đã khiến cho họ học hỏi, hiểu biết rất mau chóng và có thể suy nghĩ sâu xa, mặc dầu còn trẻ. Trí thông minh nầy được gọi là căn bản trí (jati panna).

Hậu đắc trí (pavatti panna) là trí thông minh thủ đắc khi lớn lên nhờ sự học tập và huấn luyện. Họ thưa hỏi, tham dự các buổi diễn giảng và cố ghi nhớ mọi kiến thức. Người thiếu căn bản trí (kati panna) có thể phát triển hậu đắc trí (Pavatti panna) bằng cách tinh tấn học hành với một vị thầy giỏi. Những người được phú sẵn căn bản trí, nếu tập luyện thêm để được hậu đắc trí, về sau sẽ thành công về mọi mặt trong đời

111 - Làm thế nào để đào luyện căn bản trí?
112 - Sự khác biệt giữa niềm tin (Saddha) và trí huệ (Panna).
113 - Lời kêu gọi.

8.- Tâm từ (Metta)

114.- Tâm từ chẳng phải là một tâm sở riêng biệt.
Chẳng có một tâm sở nào riêng biệt được gọi là tâm sở từ (metta). Chính tâm sở vô sân (adosa cetasika), khi nó bao hàm ý nghiã ước mong cho kẻ khác được an lạc, thanh bình và tiến bộ, thì đó là tâm từ (metta).
Do đó, ta phải ghi chú rằng tâm từ là ý chí thành thật muốn giúp đỡ kẻ khác khiến cho họ được thành tựu và an vui.

115.- Tình yêu chưa hẳn là tâm từ.
Có một hình thức của tâm từ (metta) phát sanh giữa những người thân yêu nhau, giữa các tình nhơn, giữa chồng với vợ. Tâm từ nầy cũng hiển lộ ra sự ước mong và hành động giúp đỡ lẫn nhau. Họ được xem như đang "yêu" nhau.

Họ dùng danh từ metta (tâm từ) để nói đến sự quyến luyến nầy. Nhưng thật ra, đó chỉ là một sự trìu mến mà ta nên dùng danh từ tình thương trong gia đình (gehasita pema) để nói đến thì mới thích hợp hơn.
Đây chẳng phải là tâm từ (metta) thực sự và thành thật. (Về tình thương yêu nhau trong gia đình, chúng ta đã xét qua dưới tiểu mục "Tham" (Lobha).

116 - Tình yêu giữa bò mẹ và bò con.
117 - Tâm từ của Hoàng hậu Samavati.
118 - Bài học đạo đức của mẩu chuyện.

9.- Tâm bi (Karuna)
119 - Sự thương hại chưa hẳn là tâm bi.
120 - Tâm thức của người đức hạnh.

10.- Tâm hỉ (Mudita)
121 - Thế nào là Tâm hỉ (Mudita)
122 - Hoan hỉ quá mức.

11.- Tâm xả (Upekkha)
123 - Thế nào là Tâm xả?
124 - Bốn Tâm vô lượng (Brahmaviharas).
125 - Phát triển và trao chuyển Tâm từ.
126 - Làm cách nào trao chuyển Tâm bi?
127 - Làm cách nào trao chuyển Tâm hỉ?
128 - Làm cách nào trao chuyển Tâm xả?
129 - Ghi chú thêm về bốn tâm trạng thánh thiện.

12., 13., 14.- Ba Tâm sở tiết chế (Virati cetasika): Chánh ngữ (Sammamavaca); Chánh nghiệp (Sammakammanta); Chánh mạng (Samma avija)

130 - Mười điều tệ hại được chia ra làm hai loại.
Mười điều tệ hại liên quan đến các hành vi về hạnh kiểm của con người, có thể được phân ra làm hai loại:

- những điều tệ hại liên quan đến sự mưu sanh;
- những điều tệ hại chẳng liên quan đến việc mưu sanh.

Thí dụ như, giết người để cướp của, ám sát người để được trả tiền công mướn giết, hoặc làm nghề săn bắn, chài lưới, đó là những điều tệ hại có liên quan đến việc mưu sanh, được dùng làm phương tiện sanh sống.

Nhưng vì tức giận, oán thù mà giết người là một điều tệ hại chẳng có liên quan đến sanh kế.

Làm chứng gian trước Toà, hô hào nhiều người ủng hộ một tà thuyết, kể chuyện hoang đường, thần tiên, ngụ ngôn, ma qủi để lấy tiền người nghe, v.v.... đó là những điều tệ hại có liên quan đến việc mưu sanh.

Còn nói dối, nói thô cộc, đặt điều vu khống, v.v. mà chẳng có ý muốn được lợi về vật chất, đó là các điều tệ hại vaci duccarita (vaci = lời nói), tệ hại về lời nói, chẳng liên quan đến sanh kế.

131 - Các tâm sở tiết chế (Viratis)
132 - Các hành động lành khác chẳng thuộc về nhóm tiết chế.

133 - Ba hình thức của các tâm sở tiết chế.

Ba tâm sở tiết chế được xét trước đây, thường thể hiện ra dưới ba hình thức, (1) samadana virati, (2) sampatta virati, (3) samuccheda virati.

A) Hình thức thứ nhứt: samadana virati. Đây là sự tiết chế, do vì biết tuân giữ theo giới luật (sila). Nếu ta có dịp để giết một con bò, nhưng lại chẳng giết vì phải tuân giữ theo giới cấm sát sanh; nhờ biết giữ giới mà chịu tự tiết chế nhu thế, ta sẽ có được một công đức gọi là công đức về samadana virati.

Xưa kia, có một người nông phu, thọ giáo một vị tỳ-kheo và được truyền dạy giữ giới. Một hôm anh kiếm con bò đi lạc, phải lên ngọn đồi, bỗng bị một con rắn lớn quấn chơn. Anh rút dao, định chém con rắn, nhưng sực nhớ lời dạy chẳng nên sát sanh, nên chẳng giết con rắn. Nhờ sức mạnh của giới đức, con rắn liền bò đi, chẳng phạm đến anh nông phu. Đây là mẩu chuyện cho thấy rõ, tâm sở tiết chế chẳng sát sanh của người nông phu đã phát khởi lên nhờ đã biết trì giới đàng hoàng. Đó là samadana virati [samadana = tuân giữ giới luật; virati = sự tự tiết chế, tự kềm giữ chẳng phạm điều ác.]

B) Hình thức thứ hai: sampatta virati. Đây là trường hợp tâm sở tiết chế khởi sanh lên do một chuyện ngẫu nhiên. Xưa kia, ở nước Tích-lan (ngày nay gọi là Sri Lamka), có một người tên là Cakana săn sóc mẹ già đang lâm bịnh. Vị thầy thuốc bảo phải tìm thịt sống một con thỏ mới trị lành. Anh liền đi tìm, bắt được một con thỏ nhỏ, định giết. Nhưng khi nhìn lại thấy con thú hiền lành, anh có lòng thương hại, nên thả nó ra.

Về nhà, anh kể lại chuyện cho mẹ nghe và thốt lên rằng: "Kể từ ngày con biết phân biện được điều lành với việc ác, con chẳng bao giờ cướp lấy sanh mạng của một sanh vật, với ý muốn giết hại." Nhờ ý tưởng cao thượng đó, mẹ anh đã khỏi bịnh. Trong mẩu chuyện, việc ngẫu nhiên nhìn thấy con thú hiền lành đã khiến anh phát khởi tâm sở tiết chế chẳng giết hại,; đó chẳng phải do anh đã biết giới luật trước, cho nên sự tiết chế nầy được gọi là sampatta virati . [Sampatta = dongẫu nhiên làm ác; virati = sự tiết chế].

C) Hình thức thứ ba: samuccheda virati . Đây là trường hợp sự tiết chế có liên quan đến Đạo tâm (Magga citta), để cắt đứt tận gốc rễ các lậu hoặc còn tiềm phục trong tâm (lậu hoặc = các tật xấu gây nên phiền não; tiềm phục = nằm im chờ sẵn đó). Khi bực tu hành đã đắc được Đạo tâm (Magga citta), sự tiết chế, sự tự kềm giữ xảy ra vì hành giả muốn tận diệt hết mọi lậu hoặc còn dây dưa trong tâm. [Samuccheda = do sự tận diệt các lậu hoặc còn ngấm ngầm; virati = sự tiết chế].
​

Hòa thượng Janakabhivamsa
U Ko Lay dịch sang Anh ngữ
Cư sĩ Thiện Nhựt dịch sang Việt ngữ​

134 - Các loại tâm sở phụ hợp với tâm thức thiện và bất thiện.

1.- Tâm sở Xúc (Phassa)

135 - Thế nào là Tâm sở Xúc?
...Hãy nói rõ thêm. Khi một người vừa khỏi bịnh, thấy một đứa bé trai đang ăn một quả chanh (*), miệng ông ta liền chảy nước dãi.
Một người nhát gan, khi thấy hai kẻ dữ dằn đánh nhau, liền run sợ lên.
Khi một cô gái đến tuổi dậy thì nghe đâu đây tìếng nói cậu trai cùng tuổi, cô cảm thấy một sự rung động khác thường trong trái tim của cô. Điều nầy cũng xảy ra với các chàng trai.

Trong các thí dụ nầy, tâm thức đã "xúc chạm" đến trái chanh, v.v. khiến cho sự chảy nước dãi, sự run sơ, v.v.đã xảy ra. Hình thức tiếp xúc như vậy chính là bản thể của tâm sở xúc (phassa).

[Tâm sở xúc (phassa cetasika) cũng có mặt nơi các loại tâm thức đang tác động (Kiriya cittas)(Functional Types of Consciousness), và cả nơi các loại tâm thức đang bị tác động (Vipaka cittas)(Resultant Types of Consciousness), các loại tâm thức nầy chẳng thiện mà cũng chẳng bất thiện.]

2.- Tâm sở Thọ (Vedana)
136 - Tâm sở Thọ và các đối tượng của giác quan.
137 - Năm loại cảm thọ.

3.- Tâm sở Tri giác (Sanna)
138 - Thế nào là tâm sở Tri giác?
...Tâm sở tri giác (sanna)khác với tâm sở trí huệ) . Sự nhận thức của tâm sở trí huệ chỉ liên quan đến những gì đúng đắn, chơn chánh; trong khi đó thì tâm sở tri giác ghi nhận cả đúng và sai. Vì tâm sở tri giác sai lầm cho nên vào ban đêm, một người mới nhìn gốc cây làm con quỷ.Những kẻ lấy điều sai lầm mà làm điều đúng đắn, lấy điều xấu ác mà làm điều đạo đức là những người đã bị lừa dối bởi tâm sở tà kiến (ditthi cetasika) được sự phụ hợp của tâm sở tri giác (sanna) trợ giúp vào. Những kẻ có tâm sở tri giác (sanna) nghiêng quá nặng về phiá các việc sai lầm, rất khó mà cải thiện được.

139 - Tầm hoạt động của tâm sở Tri giác rất rộng.

140 - Đừng lầm lẫn tâm sở Tri giác (Sanna) với sự Tỉnh giác (Sati).

Ghi nhớ lại được các hành động thiện lành của mình, đó là do sự tỉnh giác (Sati) mà cũng do cả tâm sở tri giác (sanna)phụ vào nữa. Nhưng sự tỉnh giác chơn chánh chỉ xảy ra trong điạ hạt các thiện pháp (kusala). Tuy nhiên, lại có sự tri giác giả hiệu, cũng như có sự tỉnh giác giả hiệu nữa.
Hồi tưởng lại mối tình đầu, sau bao năm tháng, đó chỉ là một bất thiện pháp (akusala), chẳng phải là sự tỉnh giác (sati) chính hiệu; đó chỉ là một chức năng của tâm sở tri giác (sanna) đang đội lốt sự tỉnh giác (sati) mà thôi. Xin hãy xem lại các đoạn nói về các hình thức giả hiệu của sự tỉnh giác, trong Chương3 vừa qua.

4.- Tâm sở Ý hành (Cetana)
141 - Nhiệm vụ của tâm sở Ý hành.
142 - Tâm sở Ý hành tạo nên Nghiệp (Kamma)
5.- Tâm sở Định (Ekaggata)
143 - Tâm sở Định còn được gọi là Tam-ma-đề (Samadhi)

6.- Tâm sở Mạng căn (Jivitindriya)
144 - Thế nào là Mạng căn?
Tất cả mọi tâm thức (cittas) và mọi tâm sở (cetasikas) được phân loại và xếp vào hàng danh (nama) (trong khi đó, các sự vật có hình thể cụ thể được xếp vào hàng sắc [rupa] và danh từ danh sắc [nama rupa]được dùng để chỉ tất cả sự sự, vật vật trong vũ trụ.). Nguyên lý sinh lực hay sức sống của danh được gọi là jivitindriya, hay là mạng căn (tức là sức sống động, sẵn có bên trong, đã khiến cho tâm thức và các tâm sở khởi lên và hoạt động được.)

Tất cả tâm thức (cittas) và các tâm sở (cetasikas) sở dĩ hoạt động điều hoà và tích cực được chính nhờ vào mạng căn. Nếu sự vắng mặt của mạng căn xảy ra, thì tâm thức và các tâm sở chẳng còn hoạt động được nữa. Nói cách vắn tắt, chính mạng căn (jivitindriya) đã thúc đẩy tâm thức và các tâm sở tiếp tục khởi phát lên, tùy theo Nghiệp (Kamma) dẫn dắt.

Nơi các yếu tố vật chất cũng có sức sống, được gọi là rupa jivitindriya, sắc mạng căn. Do đó, cái nguyên lý tạo nên sức sống nơi vật chất và nơi tâm linh, được lần lượt gọi là sắc mạng căn (rupa jivitindriya) và danh mạng căn (nama jivitindriya).

Cả hai mạng căn nầy phối hợp lại thành ra sự "sống" của một chúng sanh. Ngoài hai mạng căn nầy ra, chẳng hề có một vật gì hay một việc gì được gọi là "linh hồn bất diệt" hay "tự thể" nào hết cả. Chẳng hề có cái "tự ngã" (atta) nào ở đâu cả.

7.- Tâm sở Chú tâm (Manasikara)
145 - Sự chú ý.
146 - Bảy tâm sở thường hiện diện khi tâm thức khởi lên.
8.- Tâm sở Tác ý (Vitaka).
147 - Các hình thức của tâm sở Tác ý.
9.- Tâm sở Nhiếp ý (Vicara).
148 - Nhiếp ý là thế nào?
10.- Tâm sở Quyết ý (Adhimokkha)
149 - Thế nào là tâm sở Quyết ý?
11.- Tâm sở Nỗ lực (Viriya)
150 - Thế nào là tâm sở Nỗ lực?
151 - Các ích lợi do sự nỗ lực mang đến.
152 - Chúng ta hãy tự cải thiện.
12.- Tâm sở Toại ý (Piti).
153 - Toại ý nghiã là sao?

13.- Tâm sở Ý chí (Chanda).
154 - Từ sự mong muốn (asa) đến tâm sở ý chí (chanda).
...Những người đã lên tột đỉnh của bức thang xã hội ngày nay, chẳng kể là tại gia hay xuất gia, đâu phải là những vị từ trên trời xuống đây với sẵn đầy đủ khả năng và quyền lực.

Họ cũng là những người thường thôi, nhưng ý chí (chanda) của họ đã được nỗ lực (viriya) kiên trì hoàn thành viên mãn. Bởi thế cho nên, nếu con người chẳng có ý muốn tự cải thiện mà cứ giữ thái độ lười biếng, lãnh đạm và "vô tích sự"’ thì nào có khác chi loài cầm thú.

Ý chí (chanda) dõng mãnh là chiếc chìa khoá mở rộng cánh cửa thịnh vượng, phát đạt cho cuộc đời nầy và cũng là ngọn đuốc chỉ nẻo cho ta trên con đường đi tới Niết-bàn (Nibbana). Vì vậy, ta cần bồi dưỡng hằng ngày cả ý mong muốn (asa) lẫn ý chí (chanda) mới có thể đạt đến các thành quả cao quí nhứt.
​

Hòa thượng Janakabhivamsa
U Ko Lay dịch sang Anh ngữ
Cư sĩ Thiện Nhựt dịch sang Việt ngữ​