Hoa sen trong văn hóa Phật giáo-

[lele]

Hoa sen trong văn hóa Phật giáo-
THÍCH HẠNH TUỆ
​

Hoa sen có cả sắc lẫn hương và sự vươn lên khỏi bùn nhơ để nở hoa của nó đã làm cho loài hoa này mang một ý nghĩa đặc biệt. Hoa sen có mặt trong hầu hết các lĩnh vực từ văn học nghệ thuật cho đến kiến trúc hội họa, và đặc biệt là tôn giáo... Phật giáo là một trong những tôn giáo lớn trên thế giới. Đối với Phật giáo, hoa sen hiển hiện khắc nơi từ trong kinh điển cho đến các sản phẩm thờ cúng, tư thế ngồi thiền, cách chấp tay... Hầu như ở đâu có Phật giáo, người ta sẽ tìm thấy ở đó có hoa sen, hay nói cách khác hoa sen là biểu tượng của Phật giáo.
Các thành phần của cây sen như sau: Hạt sen - liên nhục, liên tử; Tâm sen - liên tử tâm; Tua sen - liên tu; Gương sen - liên phòng;, Lá sen - hà diệp; Ngó sen - ngẫu tiết… trong thế giới thảo dược, ít có loài cây nào mà các bộ phận đều là những vị thuốc quý như vậy.
Hương hoa sen là những gì tinh tuý nhất của trời đất tụ lại. Chè ướp hương sen là một vật phẩm quí giá, xưa kia chỉ dành cho những hàng vương tôn công tử và những gia đình quyền quý. Ướp chè sen là một nghề, và hơn thế còn là một nghệ thuật, đòi hỏi ở người ướp sự nhẫn nại, đôi tay tinh tế. Người Việt Nam cũng giống như người Nhật Bản rất thích uống trà. Cách pha trà cổ truyền nhất là dùng sương đọng trên cánh hoa hay trong lá sen để pha trà. Trong ẩm thực, người ta có thể dùng ngó sen, củ sen, gương sen, hạt sen… để làm những món ăn (canh, gỏi, súp…), gạo/hạt sen để nấu chè…
Ở New Delhi - Ấn Độ, có hẳn một ngôi đền lộng lẫy được thiết kế theo hình một hoa sen. Và ở đây, hoa sen còn được thể hiện rất đa dạng, có khi cánh sen được cách điệu làm mái vòm hành lang, có khi là hoa văn trên cửa… Ở Macau, Trung Quốc cho đến đài tưởng niệm, hay bia mộ ở Việt Nam, những họa tiết trang trí cho đến những điêu khắc trên đá trên gỗ, người ta đều bắt gặp hình ảnh của hoa sen.
Ở Việt Nam, hình tượng hoa sen dày đặc trong các phù điêu, đá tảng kê chân cột, bệ tượng Phật đến các dáng gốm và họa tiết trang trí…
Đây là lĩnh vực dễ nhận thấy nhất, hoa sen được vẽ trên mọi chất liệu từ giấy, vải, decan… cho đến trên tường vách (bích họa), gốm sứ, gỗ… Hoa sen thông thường được thể hiện chung với những đối tượng khác như: hoa sen + rồng, hoa sen + người phụ nữ, hoa sen + chim/cá… Hoa sen còn xuất hiện trong tranh thêu, nghệ thuật xếp giấy, in tem, in tiền, in vé số.v.v… Hoa sen thể hiện sự tính cách thanh cao – rạng ngời, ý chí quật cường, bản lĩnh.
Theo huyền thoại Ấn Độ, hoa Sen tượng trưng cho khả năng sáng tạo và sự hồi sinh. Thần Visnu bảo tồn những thành quả sáng tạo, bốn tay cầm bốn lệnh bài là cái tù và, cái vòng, cái búa và cành hoa Sen tượng trưng cho bốn chất tạo nên vũ trụ. Theo văn minh Ai Cập: sen tượng trưng cho mặt trời, cho sáng tạo và hồi sinh. Vì vậy, hoa sen còn tượng trưng cho lẽ phải, chân lý. Trong trí tưởng tượng của người Ấn Độ, bông hoa đẹp đẽ này gắn với thần thánh. Một văn bản thời Trung cổ đã miêu tả người phụ nữ như một bông sen. Văn học Ấn Độ phân chia phụ nữ thành bốn típ, trong đó cao nhất là Padmini, có nghĩa là "người phụ nữ hoa sen", với mùi hoa sen toả ngát trong từng hơi thở.
Trong tâm thức người Việt, hoa sen còn là biểu trưng cho sự thanh cao, cho tính chất "gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn". Biểu trưng này vừa đượm màu sắc triết lý Lão - Trang, vừa chứa đựng phong vị Phật giáo và cũng là sự tự tôn của các bậc "hiền nhân quân tử" của đạo Nho.
Theo truyền thuyết chùa Một Cột hình thành từ một giấc mộng của vua Lý Thái Tông. Vào một đêm mùa xuân năm Kỷ Sửu (1049), vua nằm mộng thấy Phật Quan Âm ngồi trên đài hoa sen, dẫn vua lên đài. Khi tỉnh dậy, vua nói chuyện lại với triều thần, có người cho là điềm xấu, nhưng thiền sư Thiền Tuệ thì khuyên vua nên xây chùa, dựng cột đá giữa hồ, xây đài hoa sen có tượng Phật Quan Âm ở trên, đúng như hình ảnh đã thấy trong mộng. Các nhà sư chạy đàn xung quanh, tụng kinh cầu sống lâu và đặt tên là chùa Diên Hựu.
Hình tượng hoa sen ở tháp Cửu phẩm liên hoa, Chùa Bút Tháp là một tổ hợp kết cấu gỗ dạng tháp quay chín tầng chồng lên nhau. Mỗi tầng có một đài sen rộng chừng 2 m, cao 50 cm. Cả tháp cao 7 đến 8 m. Phía ngoài tháp các cánh sen bằng gỗ sơn đỏ tạo thành tầng tầng lớp lớp so le nhau. Tầng một đến tầng chín biểu hiện cho những nấc thang của sự tinh tiến trong đạo Phật.
<!--[if gte vml 1]><v:rect id="_x0000_s1026" style='position:absolute;left:0;text-align:left; margin-left:386pt;margin-top:6.65pt;width:198pt;height:243.65pt;text-indent:0; z-index:251658240;mso-position-horizontal:right' wrapcoords="-82 0 -82 21541 21600 21541 21600 0 -82 0" stroked="f"> <v:textbox style='mso-next-textbox:#_x0000_s1026'> <![if !mso]> <table cellpadding=0 cellspacing=0 width="100%"> <tr> <td><![endif]>

<v:shapetype id="_x0000_t75" coordsize="21600,21600" o:spt="75" oreferrelative="t" path="m@4@5l@4@11@9@11@9@5xe" filled="f" stroked="f"> <v:stroke joinstyle="miter"/> <v:formulas> <v:f eqn="if lineDrawn pixelLineWidth 0"/> <v:f eqn="sum @0 1 0"/> <v:f eqn="sum 0 0 @1"/> <v:f eqn="prod @2 1 2"/> <v:f eqn="prod @3 21600 pixelWidth"/> <v:f eqn="prod @3 21600 pixelHeight"/> <v:f eqn="sum @0 0 1"/> <v:f eqn="prod @6 1 2"/> <v:f eqn="prod @7 21600 pixelWidth"/> <v:f eqn="sum @8 21600 0"/> <v:f eqn="prod @7 21600 pixelHeight"/> <v:f eqn="sum @10 21600 0"/> </v:formulas> <vath o:extrusionok="f" gradientshapeok="t" o:connecttype="rect"/> <o:lock v:ext="edit" aspectratio="t"/> </v:shapetype><v:shape id="_x0000_i1025" type="#_x0000_t75" style='width:166.5pt; height:210.75pt' o:bordertopcolor="this" o:borderleftcolor="this" o:borderbottomcolor="this" o:borderrightcolor="this"> <v:imagedata src="file:///C:\DOCUME~1\Sam\LOCALS~1\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image001.emz" o:title=""/> <w:bordertop type="single" width="4"/> <w:borderleft type="single" width="4"/> <w:borderbottom type="single" width="4"/> <w:borderright type="single" width="4"/> </v:shape>​

<o> </o>

H: Phật A Di Đà – Phong cách Tây Tạng<o></o>​

<![if !mso]></td> </tr> </table> <![endif]></v:textbox> <w:wrap type="tight"/> </v:rect><![endif]--><!--[if !vml]--><!--[endif]-->Điều dễ dàng nhận thấy ở đây là hoa sen đã quá đỗi gần giũ với nhà chùa. Trên mái lợp của chùa cũng có hoa sen, gạch lót nền, những phù điêu trên vách, những chạm trổ trên cửa đều có hoa sen, thậm chí thông gió cũng là hình hoa sen… Điều này muốn nói lên rằng, ngoài tính biểu tượng cho những gì thuộc về triết lý cao siêu của nhân sinh, của Phật giáo; ngoài những gì thuộc về tính “bác học”, hoa sen còn in đậm dấu ấn của mình trong tâm khảm của những nghệ nhân, những người thiết kế, những người tạo mẫu cho các sản phẩm xây dựng, trang trí. Ở đó, những đường nét của hoa sen cũng sống động, cũng hài hòa, thanh thoát.
Ở đây, người viết cho rằng những kiểu thức khác nhau trong cách thể hiện hoa sen có thể phân làm ba phong cách căn bản đó là Ấn Độ, Tây Tạng và Trung Quốc.
Với phong cách Ấn Độ, chúng ta dễ nhận thấy sự ảnh hưởng của nó trong tranh tượng – phù điêu của các nước như: Thái Lan, Lào, Campuchia, Việt Nam (Nam Tông - Khơme). Phong cách Tây Tạng đó là hoa sen với màu sắc sặc sỡ (chủ yếu là các màu nóng), và ít có tầm ảnh hưởng đến các nước khác. Có lẽ, Tây Tạng biệt lập với bên ngoài và thời tiết giá lạnh nên đã hình thành một phong cách rất riêng không thể trộn lẫn vào đâu được. Đối với phong cách Trung Quốc, và cũng là Việt Nam (Bắc Tông), người ta nhận thấy ở đây sự đơn giản trong cách thể hiện, không có nhiều những yếu tố cách điệu chồng chất lên nhau như Ấn Độ và cũng không quá màu sắc như Tây Tạng.
Thể hiện sự thanh khiết, hoa sen đã có mặt trong hầu hết các sản phẩm thờ cúng. Người ta bắt gặp ở đây rất nhiều từ trong chân đèn, lư hương, bình hoa, tách trà, đĩa bày trái cây, hộp đựng trầm… được thiết kế theo những kiểu thức hoa sen. Các sản phẩm thờ cúng này hầu như đều có hình dáng của hoa sen, hoặc ít ra thì hoa sen cũng được vẽ hay chạm trổ ở trên nó. Đây là điều vừa tạo nên yếu tố thẩm mỹ, vừa mang ý nghĩa thanh sạch. Cũng liên quan đến vấn đề thờ cúng này, hình tượng hoa sen còn được dùng để làm cái chum/hủ đựng cốt của người chết. Thể hiện một niềm tin được tái sinh vào cõi an lành hay một kiếp sống không còn khổ đau trần thế, hoa sen được xem là nơi trú ngụ của linh hồn sau khi chết và đợi đi tái sinh.
Hoa sen là loại hoa có bốn đặc tính vượt trội hơn các loại hoa khác: 1. Ở bùn lầy mà không ô nhiễm; 2. Hoa và quả kết cùng một lúc; 3. Loài ong, bướm không hút lấy hương nhụy; 4. Phụ nữ không dùng hoa sen để trang điểm như giắt trên đầu. Do hoa sen không bị nhiễm bởi bùn nhơ, nên nó được dùng làm biểu trưng cho tánh giác tự nhiên của Phật, tổng quát hơn là biểu trưng cho Phật.

 

[lele]

Trong Phật giáo, hoa sen biểu trưng cho những giá trị đạo đức, sự thuần khiết và thánh thiện. Hoa sen còn biểu trưng cho trí tuệ siêu việt. Nó thể hiện niềm khao khát giác ngộ. Trong Mật điển có thần chú Lục tự Đại minh là tâm chú của ngày Quán Thế Âm Bồ Tát: "Om Mani Padme Hum" (Án Ma Ni Bát Di Hồng). Trong đó, Padme tiếng Tây Tạng có nghĩa là hoa sen, biểu tượng cho trí tuệ siêu việt, trí tuệ chứng ngộ tự nhiên vượt ra ngoài vòng vây hãm của nhị nguyên luận.
Hoa sen trong quan niệm truyền thống không ít trường hợp được coi là biểu trưng của sự sinh sản, của sự sáng tạo. Người ta cho rằng hoa là bộ phận sinh dục của cây. Điều này hoàn toàn đúng xét về mặt sinh vật học lẫn về mặt văn hóa, nhất là văn hóa cổ đại, khi quan hệ giới tính còn được coi là thiêng liêng, là nguồn cội của lẽ sinh thành vạn vật (tín ngưỡng phồn thực). Hoa sen với gương sen của nó chứa đựng những chủng tử (hạt sen) đã được coi là biểu trưng của cơ quan sinh sản và sen là biểu trưng cho sự thịnh vượng, cho Phúc, một trong ba điều tối hảo: Phúc - Lộc - Thọ của người Trung Quốc.
Trong lịch sử Phật Thích Ca từ lúc đản sinh cho đến lúc nhập diệt, Ngài đều ở trên hoa sen. Điều này biểu trưng cho tinh thần bất nhiễm trần của người giác ngộ lẽ đời, và cũng tượng trưng cho trí tuệ, cho triết lý cao siêu của Phật giáo.
Đối với người Ai Cập, sen được biểu hiện cho dương khí. Nhưng đối với Nam Á và phương Đông, sen lại chứa nhiều yếu tố âm, nó là bóng dáng của phái đẹp. Trong nghệ thuật tạo hình ở Việt Nam, chúng ta từng gặp những đài sen là chỗ ngồi của Phật và các linh vật ở miền tịnh thổ (đất Phật) biểu hiện cõi chân như, yên lặng tuyệt đối, cõi không sinh, không diệt. Những người theo đạo Phật thường hiểu sen với những đường gân của nó như 84 vạn pháp môn chảy chung về một nguồn, đó là cuống sen và cũng chính là nguồn giải thoát, là nhất chính đạo đi về một hướng để chuyển tải Phật pháp hoà nhập vào cuộc đời.
Từ khi Phật giáo xuất hiện cho đến ngày nay, hoa sen với những ý nghĩa của nó đã thấm sâu vào tâm thức Phật giáo. Những triết lý tưởng chừng như bỏ ngõ cuộc đời, xa rời trần thế lại là những triết lý có nguồn gốc từ những khổ đau của chúng sanh. Đức Phật đã từng nói với các đệ tử của mình, như nước đại dương chỉ có một vị mặn, giáo lý của Như Lai cũng chỉ có một vị là giải thoát. Vị giải thoát đó chính là cởi trói cho những ràng buộc, những khổ đau, những cố chấp, bám víu .v.v… của chúng ta trong cuộc đời. Như thể hoa sen, lấy chất liệu là bùn nhơ, nước đục nhưng hương sắc của nó làm ấm áp lòng người.
Hoa sen trong kinh Phật biểu tượng cho chân lý. Và chân lý đó là chân lý hiện thực trong cuộc đời. Về mặt xã hội và tôn giáo, hoa sen biểu trưng cho con đường "nhập thế sinh động" của Phật giáo. Đó là những thành ngữ thường được dùng như "Cư trần bất nhiễm trần" (Sống trong trần thế nhưng không bị ô nhiễm bởi trần thế), hoặc "Phật pháp bất ly thế gian pháp" (Phật pháp không rời các pháp thế gian mà có), hoặc "muốn đến Niết bàn hãy vào đường sinh tử" v.v... Về mặt triết lý, hoa sen tượng trưng cho nhân quả cùng thời...
Trong kinh Nhiếp Đại thừa luận thích, hoa sen có bốn đức: hương (thơm), tịnh (sạch), nhu nhuyễn (mềm mại) và khả ái (đáng yêu). Trong Hoa Nghiêm kinh thám huyền ký, hoa sen có mười đặc tính: 1. Vi diệu; 2. Khai phụ; 3. Đoan chính; 4. Phân minh; 5. Thích duyệt; 6. Xảo thành; 7. Quang tịnh; 8. Trang sức; 9. Dẫn quả; 10. Bất nhiễm.
Như vậy, hoa sen trong kinh Phật sẽ được hiểu tùy theo những hoàn cảnh khác nhau. Có lúc, hoa sen chỉ thuần túy là hoa sen, có lúc hoa sen là chân lý tuyệt đối (Niêm hoa vi tiếu), và có khi hoa sen lại tượng trưng cho con đường du hóa của Tỳ kheo: “Như từ trong đống bùn nhơ vất bỏ, sinh ra hoa sen thanh khiết ngọt ngào làm đẹp ý mọi người; cũng thế, chỉ từ nơi chốn phàm phu ngu muội mới sản sinh những vị đệ tử bậc Chính Giác đem trí tuệ soi sáng thế gian” [HT. Thích Minh Châu - bản dịch 1980b: 58]. Hoa sen được ví cho người không bị nhiễm trần (ái nhiễm): “Như nước giọt lá sen, như hột cải đặt đầu mũi kim, người không đắm nhiễm ái dục cũng như thế; Ta gọi họ là Bà-la-môn” [HT. Thích Minh Châu - bản dịch 1980a: 161] hay một đoạn khác: “Ta có thể là người với các lậu hoặc đã đoạn tận... Ví như bông sen xanh, bông sen hồng hay bông sen trắng sanh ra trong nước, lớn lên trong nước, vươn ra khỏi nước, đứng thẳng, không bị nước thấm ướt. Cũng vậy, sanh ra trong đời, lớn lên trong đời, Ta sống chinh phục đời, không bị đời thấm ướt…” [HT. Thích Minh Châu - bản dịch 1980a: 51]…
Như thế, hoa sen hiện diện rất nhiều trong Phật giáo, và có ý nghĩa biểu trưng cho người không bị đắm nhiểm bởi cuộc đời. Quan điểm này chúng tôi cũng thấy có trong ngạn ngữ Ấn Độ: "Mặt trăng có từ biển sâu tăm tối, cỏ Điva mọc từ phân bò, hoa sen mọc lên từ bùn đất... Một con người đâu cần phải xem xét lai lịch hắn từ đâu...".
Hoa sen trong kinh Phật thường có các màu: xanh, trắng, tím, hồng, vàng, đỏ và với số cánh hoa có khi là: 4 cánh, 6 cánh, 8 cánh, 10 cánh, 12 cánh, 16 cánh, 20 cánh, 100 cánh, 1000 cánh và với mỗi loại như thế chúng có những ý nghĩa nhất định. Như: Hoa sen tám cánh màu xanh được dùng làm logo cho Gia đình Phật tử Việt Nam. Tám cánh hoa ấy là Bát chánh đạo, và màu xanh thể hiện niềm tin vào sự giác ngộ, hay hoa sen nghìn cánh tượng trưng cho trí tuệ viên mãn của một đấng giác ngộ.
Ở Việt Nam, khi các kinh được dịch từ Hán tạng hay Pali tạng ra Việt ngữ thì hàm lượng từ Hán Việt vẫn còn rất nhiều, đặc biệt là tên riêng, hầu như giữ nguyên từ Hán Việt không dịch nghĩa. Vì lẽ đó mà danh hiệu Phật thường gặp là Liên (蓮) hay Liên hoa (蓮花) có nghĩa là hoa sen, cũng được để nguyên âm Hán Việt. Trong kinh Vạn Phật^{<!--[if !supportFootnotes]-->^[1]<!--[endif]-->}, chúng tôi tìm thấy có những danh hiệu Phật như: Bảo Liên Hoa Thắng Phật (tr.161, 176, 350, 662), Liên Hoa Nhãn Phật (tr.261), Liên Hoa Diệp Nhãn Phật (tr.294), Liên Hoa Diệp Tinh Tú Vương Hoa Thông Phật (tr.315), Xưng Liên Hoa Phật (tr.363), Bảo Liên Phật (tr.569), Liên Hoa Diện Phật (tr.614)… điều này nói lên sự ảnh hưởng rất to lớn của hoa sen trong tâm thức của Phật giáo.
Và không chỉ có vậy, bộ kinh nổi tiếng của Phật giáo Đại thừa đó là: Lotus Sutra – Kinh Hoa sen hay thường gọi là Diệu Pháp Liên Hoa kinh. Ở Trung Hoa, hiện có 5 bản dịch là: Pháp Hoa Tam Muội, Tát Đàm Phân Đà Lị Kinh, Chánh Pháp Hoa kinh, Diệu Pháp Liên Hoa Kinh và Thiêm Phẩm Diệu Pháp Liên Hoa kinh. Trong 5 bản dịch ấy thì bản Diệu Pháp Liên Hoa Kinh gồm có: 7 cuốn được chia thành 28 phẩm do Ngài Cưu-ma-la-thập dịch được lưu hành và diễn giải nhiều nhất. Như vậy, hoa sen mọc từ bùn nhơ nhưng không nở trong bùn, trong nước mà nở giữa hư không, nở khi ánh bình minh xuất hiện, và đặc biệt không một loài ong bướm nào ve vãn xung quanh. Cánh, nhị, gương, hột đồng thời hiển lộ .v.v… đã tạo cho loài hoa này có một vị trí đặc biệt trong tâm thức Phật giáo.

*****​

Đạo Phật xuất hiện từ thế kỷ thứ sáu trước Tây lịch, tính đến nay đã hơn hai mươi lăm thế kỷ. Xét về lịch sử các tôn giáo trên thế giới, đạo Phật như thế cũng xuất hiện khá sớm. Tuy nhiên, trên xứ Ấn lúc giờ đã có những tôn giáo bản địa, và đã có rất nhiều những trường phái triết học. Đạo Phật ra đời trong bối cảnh như thế nên đã tiếp thu rất nhiều những tư tưởng tiến bộ của các tôn giáo khác, những trường phái triết học khác. Nói như vậy không nghĩa là Đạo Phật bắt chước một cách rập khuôn mà ngược lại đạo Phật sử dụng lại những điều mà người ta thường dùng, nói những điều người nói nhưng ở một góc độ khác. Sự kế thừa và nâng cấp đó là một tất yếu của tiến trình lịch sử nhân loại. Sinh ra trên đất Ấn, lớn lên trên đất Ấn, Phật giáo đã thừa hưởng rất nhiều những giá trị giá trị văn hóa tinh hoa của dân tộc này. Một trong những giá trị ấy là biểu tượng hoa sen.
Trong văn hóa Phật giáo nói chung và trong kinh điển nói riêng hoa sen đã được nâng lên một tầng nghĩa mới, những ý nghĩa mới. Những tầng ý nghĩa đó đã làm cho hoa sen trở thành một biểu tượng của Phật giáo, một biểu tượng của sự bất nhiểm, thanh khiết và viên mãn. Đồng thời, nó cũng tượng trưng cho sự thăng hoa trí tuệ và sự viễn ly của các hành giả.
<!--[if !supportFootnotes]-->
<hr size="1" width="33%"> <!--[endif]--> <!--[if !supportFootnotes]-->[1]<!--[endif]--> 10.000 danh hiệu Phật [HT.Thích Thiện Chơn 2005].